به‌گزارش ستاد رسانه‌ای جشنواره بین‌المللی هنرهای شهری مشهد، قرار است بخش «دیوارنگاری» در رویداد نوروزگان جشنواره بین‌المللی هنرهای شهری مشهد امسال در دو قسمت دیوارنگاری بر دیوارهای مرتفع و دیوارنگاری بر دیوارهای کوچک انجام شود. دیوارنگاره‌های نوروزگان با نگاهی نو و خلاقانه و با استفاده از ابزار و مصالح مختلف، در دو قسمت بر دیوارهای شهر نمایان می‌شود. در قسمت نخست، نهایت 30 هنرمند برای طراحی و اجرای نقاشی بر دیوارهای بزرگ ازپیش‌تعیین‌شده رقابت می‌کنند و در قسمت دوم دیوارهای کوچک پی‌در‌پی در یک خیابان‌ها یا بولوارها با عناصر تزیینی اصیل و برگرفته از حرم امام‌رضا(ع) زیباسازی خواهد شد. با کریم اسکندری، داور این بخش و مدرس دانشگاه، درباره دیوارنگاری، چگونگی و تناسب آن با فضای فرهنگی‌مذهبی مشهد گفت‌وگو کردیم که در ادامه می‌خوانید.
هیچ‌چیزی جایگاه فرهنگی نقاشی را پر نمی‌کند
داور جشنواره در ابتدای صحبت‌هایش درباره کاربرد و ضرورت دیوارنگاری شهری می‌گوید: انسان وقتی از نیازهای اولیه فارغ می‌شود، سراغ فرهنگ می‌رود. فرهنگ در بهترین حالت خودش را در آثار هنری نمایان می‌کند، پس مهم‌ترین کار انسان فعالیت هنری است که همگی با آن درگیر هستیم. نقاشی از این هنرهای پایه‌ای و مادر هنرهای دیگر محسوب می‌شود. در هنر نقاشی، روی بوم شخصی نیز نقاشی می‌کنیم، اما نقاشی دیواری مستلزم درنظرگرفتن نکات بسیاری است.
کریم اسکندری درباره اهمیت دیوارنگاری می‌افزاید: دیوارنگاری در حوزه هنر کاری منحصربه‌فرد انجام می‌دهد. در هنرهای شهری، نقاشی جایگاه ویژه‌ای دارد، چون هنر مادر و ماندگار است. دیوارنگاری خیال‌انگیزتر و پایدارتر از دیگر هنرهای شهری است. به همین علت، تأثیر فرهنگیِ طولانی، ماندگار و اثر درونی‌تری دارد. نقاشی دیواری اگر درست کار شود، می‌تواند نقش مهم و منحصربه‌فردی در حوزه تکامل فضای فرهنگی شهر داشته باشد. هیچ‌چیزی جایگاه فرهنگی نقاشی را پر نمی‌کند.
دیوارنگاری می‌تواند به تعالی احساسی انسان کمک کند
اسکندری در ادامه به مقایسه دیوارنگاری سنتی و مدرن و میزان اثربخشی آن می‌پردازد و می‌گوید: دیوارنگاری شهری وقتی تأثیرگذار خواهد بود که کمک کند شهر بسامان شود. به‌نظر من این نقش بسامان‌کردن در فضای نقاشی مدرن وجود ندارد. دیوارنگاری مدرن از فرهنگ غرب به ما رسیده است و ما در گذشته تاریخی‌مان این‌طور عمل نمی‌کردیم. به‌عنوان مثال در میدان نقش جهان اصفهان، معماری شهری و نقاشی دیواری کنار هم مشاهده می‌شود. در گذشته ایرانی‌ها نقاشی دیواری را در خدمت معماری شهری گرفته بودند و هرگز آن را به‌صورت مستقل در نظر نمی‌گرفتند.
او درباره جهان‌بینی هنرهای شهری تصریح می‌کند: جهان‌بینی به معنی این است که معماری و تزیینات شهری به تعالی احساسی انسان کمک کنند. مثلا وقتی شما گنبد شیخ لطف‌ا… و ورودی‌اش را می‌بینید، در آن بافت اصطلاحا چیزی در ذوق نمی‌زند و سپس مخاطب دعوت می‌شود برای واردشدن به بافت ماورایی؛ این قدرت نقاشی دیواری است. خودبه‌خود وقتی وارد بنا می‌شوید، خود بنا یک‌سو و نقش‌ونگار روی آن از سوی دیگر حس‌وحال خوبی به شما می‌دهد. این یعنی نقاشی دیواری در آن مکان جزئی از هویت بنا شده است. گذشتگان ما همه عناصر نامناسب در نقاشی را حذف و از روایت پرهیز کردند. با ذکر این مثال، قصد دارم بگویم که دیوارنگاری می‌تواند به تعالی احساسی انسان کمک کند و از سویی اگر درست استفاده نشود، می‌تواند خدشه‌های زیادی به انسان بزند. به‌نظر من دیوارنگاری امروزی در شهرهای ایران از نوع آسیب‌زاست.
مشهد در دیوارنگاری نیازمند طرح جامع شهری است
اسکندری راهکار اصلاح دیوارنگاری امروزی را ترکیب اصول سنتی و مدرن می‌داند و می‌گوید: ما در دوره مدرن و پسامدرن زندگی می‌کنیم؛ نمی‌توانیم کاملا سنتی عمل کنیم یا به هرچه از بیرون می آید بپردازیم. فضای فرهنگی شهرهای ما متفاوت است. گذشتگان ما اصولی را رعایت کرده‌‌اند و دیوارنگاری مدرن هم به اصولی دیگر دست یافته است. بهترین حالت ترکیب و استفاده از هردو است.
داور جشنواره دیوارنگاری شهری، این بخش را دارای چهار اصل مهم می‌داند و می‌گوید: به نظر من دیوارنگاری امروزی چهار اصل حذف‌نشدنی دارد؛ اول زیبایی‌شناسی است که هر نقاشی دیواری باید زیبایی‌های بصری داشته باشد، دوم هماهنگی شهری به معنی هماهنگی با فضا و معماری پیرامون است که جزئیات فراوانی دارد، سوم ریشه‌داربودن و هماهنگی با فضای فرهنگی شهر و در آخر، خلاقانه و نوآورانه‌بودن آن است. علاوه بر این، اصول ماندگاری مواد اولیه و ماندگاری بصری هم هست که جزو خصوصیات نقاشی دیواری ایران گذشته است، ولی ما اکنون در دیوارنگاری‌هایمان نداریم. البته که این خواست مدیریت شهری شهرهای ماست که اثری طولانی‌مدت روی دیوار نباشد و هرسال یا هر چندسال عوض شود. نمی‌شود به آن خرده گرفت و از منظری، نوشدن دیوارنگاره‌ها می‌تواند جذاب باشد. اما قطعا اگر آثار به‌سمت ماندگاری مفهومی و بصری برود، بهتر است.
به‌نظر وی مشهد نیازمند طرح جامع شهری دست‌کم درباره دیوارنگاری است. اسکندری دراین‌باره می‌گوید: ما به یک طرح جامع شهری نیاز داریم که خیلی دشوار است، اما در قالب طرح جامع دیوارنگاری شهری امکان‌پذیر است. ما باید شهر را به چند فضا تقسیم کنیم. به‌عنوان مثال، در مشهد دو بخش سنتی و مدرن داریم که این تقسیم‌کردن خیلی از مسائل را مشخص خواهد کرد. در بخش سنتی شهر مشهد و اطراف حرم مطهر، فضا مذهبی است. همچنین در نقاطی فضا فرهنگی‌تر می‌شود، مثل اطراف آرامگاه‌ها یا موزه‌ها.
فضاهای خاص و مهم مشهد مثل فضاهای تاریخی و مذهبی میراثی از دوره تیموریان است. نوع آرایه‌ها و تزیینات مشهد و خراسان از گذشته یک سبک معماری از سبک خراسانی است. در بخش مدرن نیز در قسمت‌هایی به محور طبیعت نزدیک‌تر می‌شویم یا بخش‌هایی خیلی آپارتمانی و پرتراکم است. اگر این‌ها تفکیک شود، خیلی از مسائل حل می‌شود. مثلا در قسمت آپارتمانی و پرتراکم باید از نقاشی آسمان استفاده کرد و در جایی که طبیعت در معرض دید است، استفاده از نقاشی طبیعت بی‌فایده است. اگر طرح جامع نوشته شود، حتی می‌توان برای هر خیابان هویت دیوارنگاری مشخص کرد. اگر این‌طور بشود، برای مردم خراسان دستاورد بزرگی است. همچنین برای ساکنان و مسافران هویت‌سازی می‌کند؛ مسافر نیز می‌بیند که داستانی پشت این دیوارنگاری‌هاست.
باید بیشتر به طراحی آثار توجه شود
اسکندری در انتها به مواردی برای برگزاری این جشنواره اشاره می‌کند و می‌گوید: ما در ایران فقط معطوف به اجرا هستیم، نه ایده. متأسفانه تا وقتی شرایط این است، به دیوارنگاری خوب نمی‌رسیم. اهمیت‌دادن به ایده یعنی اهمیت فراخوان و فرایند طراحی دیوارنگاران. علت اینکه تابه‌حال این موضوع پیاده نشده، این است که شهرداری‌ها متولی دیوارنگاری هستند و هیچ‌گاه اعلام نمی‌کنند که مثلا برنامه سال بعد در شهرآرایی نوروز، دیوارنگاری هم می‌شود یا خیر؛ به همین علت نمی‌شود مثلا از یک سال قبل پروژه نقاشی دیواری را پی‌ریزی کرد. نوروز زمان خوبی است که ما ایرانی‌ها به بهانه آن، هم داخل خانه و هم بیرون از آن جلوه‌های زیبا و هیجان‌انگیز ببینیم. ولی کاش از الان برای نوروز 1402 برنامه‌ریزی و فراخوان دو سال بعد را منتشر می‌کردیم؛ با همین هزینه، فقط با زمان طراحی طولانی‌تر. قطعا در چنین شرایطی آثاری با ارزش هنری بهتر طراحی خواهد شد.
بین‌المللی‌شدن جشنواره گام بسیار بزرگی است
داور بخش دیوارنگاری جشنواره بین‌المللی هنرهای شهری مشهد در پایان صحبت‌هایش به اضافه‌شدن بخش بین‌المللی به جشنواره اشاره می‌کند و می‌گوید: بین‌المللی‌شدن جشنواره گام بسیار بزرگی است و به دیگران این‌گونه القا خواهد کرد که ما نمی‌خواهیم فقط سراغ عده‌ای هنرمند مشهدی برویم که مکرر در این جشنواره شرکت می‌کنند. وجه بین‌المللی جشنواره اعلام می‌کند که ما می‌خواهیم بزرگ‌تر، ملی و جهانی فکر کنیم. مشهد شهری بزرگ است و در این شهر می‌شود کارهای بسیار فاخری انجام داد. به‌نظر من مشهد هنوز دراین‌زمینه به جایگاه واقعی‌اش نرسیده است و دیگر همکاران و استادان هم بر همین نظر هستند. اگر بخش بین‌المللی خوب پیش برود و استمرار یابد، قطعا نتیجه‌ای عالی خواهد داشت.
سید محمد عطایی